جایگاه اقتصادی – اجتماعی گیاهان دارویی و معطر
رضا عرفانزاده؛ سید حمزه حسینی؛ نرجس یوسفی
چکیده
سابقه و هدف: منطقه چمستان در غرب استان مازندران از لحاظ اکولوژیکی و فرهنگی از تنوع ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا، این مطالعه با هدف بررسی و ثبت دانش اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی منطقه چمستان در استان مازندران انجام شد. در این منطقه تاکنون گزارش اتنوبوتانی ثبت نشده است و شناسایی و معرفی گیاهان دارویی می‌تواند به بهبود شرایط ...
بیشتر
سابقه و هدف: منطقه چمستان در غرب استان مازندران از لحاظ اکولوژیکی و فرهنگی از تنوع ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا، این مطالعه با هدف بررسی و ثبت دانش اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی منطقه چمستان در استان مازندران انجام شد. در این منطقه تاکنون گزارش اتنوبوتانی ثبت نشده است و شناسایی و معرفی گیاهان دارویی می‌تواند به بهبود شرایط بهداشتی و درمانی این منطقه کمک کند.
مواد و روش‌ها: اطلاعات اتنوفارماکولوژیکی گیاهان دارویی این منطقه با استفاده از پرسش‌نامه نیمهساختاریافته، در بهار 1402 جمع‌آوری شد. شهر چمستان در حاشیه جنگل‌های طبیعی شمالی قرار دارد. پس از تقسیم‌بندی شهر به دو بخش شهری و روستایی و با استفاده از اطلاعات راهنمایان محلی، نمونه‌هایی از منطقه انتخاب شد و اطلاعات با استفاده از مصاحبه‌های نیمهساختاریافته، بحث‌های گروهی و پیاده‌روی میدانی جمع‌آوری گردید. در کل 24 نفر (13 مرد و 11 زن) در این مطالعه شرکت کردند که از این 24 نفر، 20 نفر به‌طور تصادفی انتخاب شدند و 4 نفر از مطلعان کلیدی به‌صورت هدفمند انتخاب شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها، از پرسش‌نامه نیمهساختاریافته، بحث‌های گروهی و پیاده‌روی میدانی استفاده شد. مشخصات جمعیتی افراد شامل سطح تحصیلات، جنسیت، گروه سنی ثبت شده و در نظر گرفته شد. هدف اصلی از این مطالعه، دستیابی به دانش بومی و کاربردهای سنتی برای شناسایی نمونه‌های دارویی است. برای این منظور، اطلاعات از افراد بومی منطقه، عطارها و افراد آگاه در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی جمع‌آوری و مصاحبه‌های لازم انجام شد. برای بررسی کمّی اطلاعات اتنوبوتانیکی دانش بومی گیاهان دارویی، با استفاده از نرم‌افزار (MS Excel 2021) طبقه‌بندی شده از الگوهای آماری توصیفی شامل فراوانی نسبی نقل قول‌ها، ارزش استفاده و شاخص اجماع مطلعان استفاده گردید.
نتایج: در این مطالعه گیاهان دارویی جمع‌آوری شده متعلق به 21 خانواده بود که سهم خانواده‌های Lamiaceae، Rosaceae، Apiaceae، Amaryllidaceae و Brassicaceae با 6/28، 19، 19، 3/14 و 5/9 درصد بیشتر است. بیشترین فراوانی نسبی نقل‌قول به‌ترتیب مربوط به آویشن، گل‌گاوزبان، گزنه و تِرِم است. در طبقه‌بندی بین‌المللی مراقبت‌های اولیه، بیشترین توافق اطلاعات مربوط به سه گروه بیماری‌های گوارشی، عصبی و کلیه بود. همچنین بیشترین قسمت دارویی مورد استفاده گیاهان در این منطقه اندام هوایی (برگ و گل) با 30 و 13 درصد و کمترین قسمت دارویی مورد استفاده پوست و ریشه گیاهان با 3% بوده است. براساس یافته‌های این مطالعه، بیشترین فراوانی نسبی نقل‌قول (RFC) به‌ترتیب مربوط به آویشن، گل گاوزبان، گزنه و تِرِم بود. توافق بیشترین میزان اطلاعات در مورد بیماری‌های گوارشی، عصبی و کلیه با مقادیر IFC (0.6، 0.5 و 0.3) بین اطلاع‌رسانان مشاهده شد. بیشترین گزارش مصرف از گونه‌های آویشن (Thymus serpyllum)، گل گاوزبان (Echium amoenum)، گزنه (Urtica dioica) و پونه کوهی (Mentha mozaffariani) است. گیاهان خانواده Lamiaceae معمولاً اثرهای مثبتی روی مشکلات گوارشی دارند. علاوه‌بر مصرف دارویی، مردم شهر چمستان از گیاهان زیادی به‌عنوان سبزی به‌صورت خام و یا ترکیب با پلو استفاده می‌کنند که تمامی گیاهان مانند اوجی (Mentha pulegium)، الیما (Allium ampeloprasum)، برف لیم (Ficaria fascicularis)، والک (Allium ursinum)، اسا (Rumex elbursensis) و آشکنی (Amaranthus retroflexus) از نظر مواد مؤثره هم بسیار غنی هستند.
نتیجه‌گیری: در این منطقه، به‌دلیل تنوع و غنای بالای گیاهان دارویی و ارتباط نزدیک مردمان بومی با طبیعت، استفاده گسترده از گیاهان درمانی و تأمین نیازهای زندگی مورد انتظار بود. اما انتقال دانش بین نسل‌ها به‌طور کامل انجام نشده، احتمالاً به‌دلیل تغییرات در سبک زندگی مردم و شهرنشینی است. با توجه به فلور غنی و دانش بومی محلی، توصیه می‌شود که اقدامات حمایتی برای شناسایی، حفظ و افزایش تعداد گونه‌های دارویی ارزشمند انجام شود. جمع‌آوری و ثبت دانش این منطقه، به‌ویژه از افراد مسن، بسیار ضروری به‌نظر می‌رسد.
