فیتوشیمی (استخراج، شناسایی و اندازه گیری مواد موثره)
فاطمه نژادعلیمرادی؛ منصوره خداشناس؛ فرخنده رضانژاد
چکیده
سابقه و هدف: پونهسا (Nepeta) یکی از بزرگترین جنسهای تیره نعنا (Lamiaceae) با 300 گونه است. 75 گونه از این جنس در ایران پراکنش دارند که بسیاری از آنها انحصاری هستند. با توجه به اهمیت دارویی و استفادههای سنتی گونههای مختلف آن، تحقیقات زیادی برای شناسایی متابولیتهای ثانویه آنها انجام شده است. نپتالاکتونها، سینئولها و ترکیبات فنولی از ...
بیشتر
سابقه و هدف: پونهسا (Nepeta) یکی از بزرگترین جنسهای تیره نعنا (Lamiaceae) با 300 گونه است. 75 گونه از این جنس در ایران پراکنش دارند که بسیاری از آنها انحصاری هستند. با توجه به اهمیت دارویی و استفادههای سنتی گونههای مختلف آن، تحقیقات زیادی برای شناسایی متابولیتهای ثانویه آنها انجام شده است. نپتالاکتونها، سینئولها و ترکیبات فنولی از ترکیبات ثانویه اصلی آن هستند و بیشتر این ترکیبات خواص دارویی، ضد میکروبی و صنعتی دارند. مقدار این ترکیبات در بخشهای مختلف گیاه و نیز گونهها و جمعیتهای مختلف، متفاوت است. پونهسای هزاری (Hausskn. ex Bornm. Nepeta bornmulleri)، انحصاری ایران و نمونه تیپ از استان کرمان است. اگرچه مطالعه و شناسایی متابولیتهای ثانویه در بسیاری از گونههای این جنس انجام شده است، اما در پونهسای هزاری مطالعات بسیار محدود میباشد. بنابراین، ریختشناسی و کمّیت و کیفیت ترکیبات آنتیاکسیدانی و اسانس در دو بخش رویشی و زایشی این گونه گیاهی بررسی شد.مواد و روشها: بخشهای رویشی (ساقه و برگ) و زایشی (گل و میوه) پونهسای هزاری، از رویشگاه گیاه واقع در شهر راین (استان کرمان) از ارتفاع 2450 متری در اردیبهشت 1402 جمعآوری شدند. در زمان جمعآوری، بخش زایشی مورد استفاده شامل 80% گل و 20% میوه بود که میوهها در مرحله اولیه بلوغ (نارس) بودند. ویژگیهایی مانند اندازه گیاه، فرم رویشی آن، ساختار گلآذین و گل بهصورت چشمی یا با استریومیکروسکوپ بررسی و عکسبرداری شدند تا با استفاده از تصاویر رنگی، شناسایی و دسترسی گیاه بهسهولت انجام شود. ترکیبات بیوشیمیایی شامل ترکیبات فنلی و اسانس در بخشهای رویشی و زایشی مطالعه شدند. اندازهگیری کمّی ترکیبات فنلی شامل فنل کل، فلاونوئید کل و آنتوسیانین کل از نمونههای تازه به روش اسپکتروفتومتری انجام شد. سنجش کیفی ترکیبات فنلی و آنتوسیانین با استفاده از نمونههای خشک با دستگاه HPLC انجام گردید. مطالعه کمّی و کیفی اسانس، با استفاده از نمونههای خشک با دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیفسنج جرمی (GC/MS) انجام شد. اسانسگیری به روش تقطیر با آب با دستگاه کلونجر انجام شد. آزمایش در قالب طرح کاملاً تصادفی شامل 2 نوع اندام رویشی (ساقه و برگ) و زایشی (گل و میوه) با سه تکرار انجام گردید.نتایج: مطالعات ریختشناختی پونهسای هزاری نشان داد که در منطقه مورد مطالعه ارتفاع گونه حدود 25-10 سانتیمتر بوده و دارای برگهای رزت کرکدار، گلآذین متراکم سرمانند، جام دولبی ارغوانی-آبی رنگ و کاسه پیوسته و کرکدار ارغوانی میباشد. نافه شامل چهار پرچم دو به دو همقد (دیدینام) بنفش رنگ و تخمدان فوقانی با میوه شیزوکارپ چهارفندقهای است که توسط کاسبرگهای پایا احاطه شده است. محتوای فنل، فلاونوئید و آنتوسیانین کل در سرشاخههای گلدار (زایشی) بهطور معنیدار بیش از برگها و ساقههای جوان (رویشی) بود. نیمرخ (پروفایل) ترکیبات فنلی و آنتوسیانینی با دستگاه HPLC نشان داد که در بخش زایشی، 10 ترکیب فنلی و 3 ترکیب آنتوسیانینی و در بخش رویشی، 6 ترکیب فنلی و 2 ترکیب آنتوسیانینی شناسایی شدند. بیشترین ترکیب فنلی مشاهده شده در هر دو بخش رویشی و زایشی، لوتئولین بود، در صورتی که مالویدین-گلوکوزید بهعنوان بیشترین ترکیب آنتوسیانینی ثبت شد. مقدار مالویدین-گلوکوزید، در بخش زایشی دو برابر بخش رویشی بود. درصد اسانس در بخش رویشی و زایشی بهترتیب 0.2% و 0.1% مشاهده شد. در اسانس بخش رویشی و زایشی، بهترتیب 10 (69.41%) و 16 (89.29%) ترکیب شناسایی شده و 9 (14.59%) و 4 (6.21% ) ترکیب شناسایی نشده گزارش شد که در مجموع 84% و 95.5% اسانس را تشکیل دادند. ترکیبات اصلی اسانس بخش رویشی شامل اسپاتولنول (31.2%)، 8،1-سینئول (14.5%)، اسید هگزادکانوئیک (10.6%)، میرتنول (9.7%)، کاریوفیلن اکسید (6.4%) و ترانس-پینوکارونول (4.4%) بودند. در بخش زایشی، 8،1-سینئول (31.7%)، اسپاتولنول (16.2%)، میرتنول (14.14%)، دیهیدرونپتالاکتون (6.92%)، ترانس-پینوکارونول (6.7%)، پینوکارون (5.2%) و کاریوفیلن اکسید (4.5%)، ترکیبات اصلی اسانس را تشکیل دادند.نتیجهگیری: براساس نتایج، در گونه مورد مطالعه کمّیت و کیفیت ترکیبات فنلی، آنتوسیانین و اسانس در بخش زایشی بیشتر از بخش رویشی بدست آمد. بنابراین، برای دستیابی به ترکیبات آنتیاکسیدانی، استفاده از اندامهای زایشی گیاه پیشنهاد میگردد. مقدار نپتالاکتون که در بیشتر گونههای پونهسا قابل توجه میباشد در این گونه به نسبت کم مشاهده شد، در حالی که اسپاتولنول و 1،8-سینئول ترکیبات اصلی بودند. با توجه به کاربردهای متعدد دارویی و صنعتی دو ترکیب غالب گونه از یکسو و انحصاری و محدود بودن گونه از سوی دیگر، حفظ جمعیتهای مختلف آن حائز اهمیت میباشد.